آب، ماده

در روایتی که به امام صادق (ع) منسوب است، مراد از آب فرودآمده در این آیه، «آب عقیق» دانسته شده است (نک‍ : کلینی، 6/ 391؛ ماءالعقیق شاید همان بئر رومه در عقیق اصغر از حومۀ مدینه باشد، قس: ابن‌سعد، 1(2)/ 184). در برخی روایات نیز منشأ 4 رود دجله، فرات، جیحون و سیحون از جهانِ برین دانسته شده است (سیوطی، 5/ 8، به نقل از ابن‌ابی‌الدنیا). ایـن روایت با فرازی از سفر پیدایش (2: 10-14) قابل مقایسه است که 4 رود فیشون، جیحون، حدّقل (دجله) و فرات را منشعب از سرچشمه‌ای در باغ عدن (بهشت آدم) شمرده است، ولی در بیشتر روایات مشابه، حتى در «مسائل عبدالله بن سلام» (نک‍ : مجلسی، 57/ 254)، نام دجله حذف، و به‌جـای آن از نیل سخن آمـده است (نیز نک‍ : ابن‌بابویه، الخصال، 1/ 250، 2/ 625؛ یاقوت، ذیل فرات).

سرانجام باید به روایاتی اشاره کرد که با افزودن نیل به آن 4 رود، شمـار رودهـای بهشتی را 5 دانستـه (نک‍ : طبرسی، فضل، 7/ 102؛ سیوطی، همانجا) و یا از 8 رود بهشتی سخن گفته‌اند (کلینی، 1/ 409؛ نیز نک‍ : ابن‌بابویه، همان، 1/ 291؛ ابن‌طاووس، سعد ... ، 32). در روایاتی دیگر، دو رود نیل و فرات را «مؤمن»، و دو رود جیحون و دجله را «کافر» به شمار آورده‌اند (نک‍ : کلینی، 6/ 391؛ ابن‌قولویه، 50). در روایات شیعی بارها فرات ستایش شده اسـت (نک‍ : حر عـاملی، 17/ 211-212؛ نوری، 3/ 132؛ نیز قس: نهج البلاغة، خطبۀ 13، در نکوهش آب شهر بصره؛ کلینی، همانجا، در نکوهش آب نیل).

گفتنی است در برخی روایات چنین آمده است که آبهای شیرین در دورۀ فتنه‌های آخرالزمان از زمین برداشته خواهند شد و این پندار با برداشتی خاص از عبارتِ « ... وَ اِنّا عَلى ذَهابٍ بِهِ لَقادِرونَ» (مؤمنون/ 23/ 18) ارتباط دارد. در روایات یادشده گاه از بالابردن آبها به آسمان سخن رفته (سیوطی، همانجا؛ راوندی، 159)، و گاه از خشکانیدن آنها به دست یأجوج و مأجوج گفت‌وگو شده است (نک‍ : حاکم، 4/ 489-491؛ ابوعمرو، گ 111 الف، نیز دربارۀ خشک‌شـدن آب نیـل، نک‍ : گ 67 الف ـ 73 الف؛ ابـن‌طـاووس، الملاحم ... ، 177).

بارزترین نمونه از آبهای نکوهیده، آب چاه برهوت است که در روایات به‌سان بدترین آبهای روی زمین شناخته شده است (نک‍ : برقی، 573؛ کلینی، 6/ 386؛ ازرقی، 2/ 50، 53؛ سیوطی، 3/ 222). آورده‌اند که برهوت (یا بلهوت)، چاهی در وادی برهوت در ناحیۀ حضرموت است که آبی تیره و بدبو دارد و ارواح کافران در آنجا گرد هم می‌آیند (نک‍ : یاقوت، نیز دبا، ذیل برهوت). در پاره‌ای از روایات نیز از ملعون‌بودن برخی از آبهای معدنی چون «ماء الکبریت» و «ماء المر» سخن رفته است و علت نفرین آنها از سوی خداوند به تمرد از فرمان در زمان توفان نوح مربوط می‌شود (نک‍ : برقی، 579؛ کلینی، 6/ 389؛ ابن‌بابویه، الخصال، 1/ 52).

گذشته از آبهای دنیوی، در میان آبهای اخروی نیز برخی ستوده، و برخی نکوهیده‌اند. مشهورترین نمونه از آبهای ستودۀ بهشتی، «آب کوثر» است که تفصیل خصوصیات آن در روایات آمده است

و محور روایاتی که دربارۀ آن سخن می‌گویند، بر آیۀ «اِنّا اَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر»: ما به تو کوثر عطا کردیم (کوثر/ 108/ 1) قرار دارد (برای شرح بیشتر، نک‍ : دبا، کوثر). از آبهای نکوهیدۀ اخروی نیز در قرآن کریم، به «ماء حَمیم» (محمد/ 47/ 15 و چندین آیۀ دیگر بدون «ماء»)، «ماء صَدید» (ابراهیم/ 14/ 16) و «ماءٌ کالْمُهْلِ» (کهف/ 18/ 29) اشاره شده است.

آب، نعمتی ارزشمند

در حدیثی از امام صادق (ع) چنین آمده است که نخستین نعمتی که خداوند دربارۀ آن از مردمان پرسش می‌کند، آب گوارا ست (کلینی، 6/ 380). در روایات اسلامی، آبْ برترین نوشیدنیها در دنیا و نیز در آخرت دانسته شده است (همانجا؛ برقی، 570؛ مستغفری، 23). آب به هنگام افطار روزه نیز به‌عنوان بهترین مفطِر (و گاه به‌عنوان جانشینی برای خرما) عنوان شده، و در روایات مربوط، بر پاک‌کنندگی آن تأکید شده است که طبعاً در اینجا مراد پاک‌کنندگی معنوی است. در این روایات گاه با عبارت «اِنَّ الماء طهور» و گاه با تعبیر «غسل الذنوب من القلب» از این پـاک‌کنندگی معنوی به هنگـام افطار سخـن رفتـه است (نک‍ : کلینی، 4/ 152-153؛ مفید، 317- 318؛ طوسی، 4/ 199؛ ابوداوود، 2/ 305-306؛ ترمذی، 3/ 78- 79).

اهمیت آب در زندگی انسان، دستورات اخلاقی ویژه‌ای را نیز دربارۀ نوشانیدن آب به دیگران (سقایت) در فرهنگ اسلامی به همراه دارد. در قرآن کریم، بارها از سقایت خداوند سخن به میان آمده (شعراء/ 26/ 79؛ انسان/ 76/ 21)، و در جایی از سقایت حضرت موسى (ع) گفت‌وگو شده است (قصص/ 28/ 24). در روایات، بهترین انعـام و بخشش، نوشـانیدن آب دانسته شده است (نک‍ : ابوداوود، 2/ 129-130؛ ابن‌ماجه، 2/ 1214؛ نیز کلینی، 2/ 201؛ برقی، 393).

از ویژگیهای سقایت، مقام «سقایة الحاجّ» است که از دوران پیـش از اسلام (نک‍ : توبه/ 9/ 19)، در میـان قبیلۀ قـریش به‌عنوان منصبی افتخاری دست‌به‌دست می‌گشته، و چندی در اختیار عبدالمطلب، نیای پیامبر (ص)، بوده است (نک‍ : ابن‌هشام، 1/ 125-126، 131). این منصب را در زمان پیامبر (ص)، عباس، عموی آن حضرت بر عهده داشت (نک‍ : سیوطی، 3/ 218- 219، تفصیل مطلب از منابع گوناگون). صرف‌نظر از سقایت حاج، وقف‌کردن آب برای استفادۀ همگان که گاه از آن به «تسبیل» (اختصاص‌دادن چیزی به سبیل‌الله) تعبیر می‌شد، نزد مسلمانان از حسنات بزرگی محسوب می‌شد و چاهها و آب‌انبارها و سقاخانه‌هایی از این دست در سرزمینهای اسلامی فراوان بوده، و هست (برای نمونه‌ای از تسبیل چاه در عصر پیامبر (ص)، نک‍ : ابن‌شبه، 1/ 152-154).

منع از این نعمت الٰهی در فرهنگ مسلمانان عملی بس نکوهیده به شمار می‌آید و به‌ویژه در فرهنگ شیعه، آنچه گناه یزیدیان را در حماسۀ کربلا مضاعف کرده، منع آب از امام حسین (ع) و یاران و همراهان آن حضرت بوده است. ازهمین‌رو، حرمان ایشان از نوشیدن آب و تلاش ایثارگرانۀ حضرت عباس، برادر آن حضرت در فراهم‌آوردن آب و سقایت یاران، در عزاداریها و مرثیه‌سراییهای شیعیان، چهره‌ای نمایان دارد و نزد شیعیان نوشیدن و نوشاندن آب، حتى در زندگی روزانه با امام حسین و حضرت عباس (ع) و به‌طور کلی حماسۀ کربلا رابطه‌ای ناگسستنی دارد. یاد از آن امام و بیزاری از دشمنان او به هنگام نوشیدن آب، نه‌تنها در احادیث شیعه توصیه شده است (مثلاً کلینی، 6/ 391؛ ابن‌قولویه، 106)، بلکه به‌عنوان سنتی روزمره در میان آنان رواج دارد.

مآخذ

ابراهیم ثقفی، الغارات، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1355 ش؛ ابن‌بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، 1387 ق/ 1967 م؛ همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1362 ش؛ همو، علل الشرایع، نجف، 1385 ق/ 1966 م؛ ابن‌بسطام، عبدالله و حسین بن بسطام، طب الائمة، نجف، 1385 ق/ 1965 م؛ ابن‌سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1904- 1918 م؛ ابن‌سینا، الشفاء، تهران، 1340 ق؛ ابن‌شَبّه، عمر، تاریخ المدینة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، مکه، 1399 ق/ 1979 م؛ ابن‌طاووس، علی، سعد السعود، نجف، 1369 ق/ 1950 م؛ همو، الطرف من المناقب، نجف، 1369 ق؛ همو، الملاحم و الفتن، نجف، 1398 ق/ 1978 م؛ ابن‌عربی، محمد، الفتوحات المکیة، بولاق، 1293 ق؛ ابن‌قولویه، جعفر، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، 1356 ق/ 1937 م؛ ابن‌ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1952-1953 م؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، 1975 م؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه؛ ابوعمرو دانی، عثمان، السنن الواردة فی الفتن، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه، شم‍ 314 حدیث؛ احمد ابن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق/ 1895 م؛ الاختصاص، منسوب به مفید، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1331 ش؛ بیاضی، علی، «الباب المفتوح»، ضمن ج 58 بحار الانوار مجلسی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، 1357 ق/ 1938 م بب‍ ؛ التفسیر، منسوب به امام حسن عسکری (ع)، قم، 1409 ق؛ ثعلبی، احمد، عرائس المجالس ( قصص الانبیاء)، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، حیدرآباد دکن، 1334 ق؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، 1391 ق؛ خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، نخستین فیلسوفان یونان، تهران، 1350 ش؛ دارمی، عبدالله، سنن، دمشق، 1349 ق؛ دبا؛ راوندی، سعید، الدعوات، قم، 1407 ق؛ سیوطی، الدر المنثور، قاهره، 1314 ق؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، 1375 ق/ 1956 م؛ طبرسی، احمد، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوی خرسان، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، 1333 ق؛ طبری، تفسیر؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1378 ق؛ عهد عتیق؛ عیاشی، محمد، تفسیر، قم، 1380-1381 ق؛ فرات کوفی، تفسیر، نجف، 1354 ق؛ قرآن کریم؛ قمـی، علی، تفسیـر، نجف، 1386-1387 ق؛ کلینی، محمد، الکـافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1377 ق؛ کیذری، محمد، حدائق الحقائق، دهلی، 1404 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مستغفری، جعفر، طب النبی (ص)، نجف، 1385 ق/ 1965 م؛ مفید، محمد، المقنعة، قم، 1410 ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1382 ق؛ نهج البلاغة؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1340 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Cohen, A., Everyman’s Talmud, London, 1949; ER; Liddell, H. G. and R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, 1864; Yalkūt Shamʿūnī.

احمد پاکتچی